Opbouw van de lezing:
Actualiteit: Er zijn Feiten. En er zijn Meningen. Herkennen van het onderscheid is zeer belangrijk. Dagelijks krijgen we een veelheid van berichten over ons heen: over energie, klimaat, de oorlog in Oekraïne. Er circuleren zogenaamde. ‘alternatieve feiten’, complotdenkers laten hun berichten achter, en niet zelden wordt in een discussie gesteld dat wetenschappelijke feiten ‘ook maar een mening zijn’. Hoe kunnen we tot een onderscheid komen tussen wat een ‘feit’ is en wat een ‘mening’ is? En kun je een feit wel tegenover een mening zetten, zoals vaak gedaan wordt?
Betekenis: Feiten zijn dingen die je kunt kennen. Feitelijke kennis kun je verwerven door meten en tellen, door onderzoek. Een mening gaat over de betekenis die je aan een feit toekent. Die betekenis is een resultaat van denken. Door een denkproces geef je met behulp van taal duiding aan feiten. Dus: je hebt kennis van feiten en je hebt een mening over wat die feiten betekenen. Feiten horen tot het domein van de wetenschap, betekenis is het werkterrein van de filosofie. Onze werkelijkheid bestaat uit dingen. Ook een gebeurtenis kun je zien als een ding. Alle dingen/gebeurtenissen hebben zowel een feitelijk aspect als een betekenisaspect. Mijn these: We richten ons in dit tijdsgewricht te veel op alleen de feiten. Daarmee vat je nooit het geheel. Want aan ieder feit verlenen we ook een betekenis. Als we alleen op feiten focussen en dan net doen of de betekenis vanzelf duidelijk wordt, bedriegen we onszelf. Want een feit op zich heeft geen betekenis. De betekenis geef ik aan het feit door er iets van te vinden. Een puur wetenschappelijke vaststelling als: “Het is op dit moment 22°C in deze ruimte.” Of: “Er lekt gas uit een pijpleiding in de Oostzee” zegt niets. De Duitse filosoof Heidegger zegt hierover: “die Wissenschaft denkt nicht”.Pas als we de feiten betekenis geven, gaan ze spreken en kunnen we ons een mening vormen. Je kunt feiten dus niet tegenover meningen zetten; het zijn beide benaderingen van eenzelfde werkelijkheid. En zowel feitelijke kennis vergaren en door denken betekenis verlenen en een mening vormen, moet je zo goed mogelijk doen. De Griekse filosoof Aristoteles (384-322 v. Chr.) definieert de mens onderscheidend van de dieren als ζῷον λόγοϛ ἔχων φυσει πολιτικον [dzjooion logos echoon fusei politikon]: De mens is een levend wezen (animal rationale) dat, in onderscheid met de dieren, een logos heeft: het vermogen om betekenis te geven, met daaraan gekoppeld de wil om deze betekenissen met anderen te delen of aan elkaar uit te leggen. De mens is een politiek wezen, politiek hier in de zin van ‘maatschappelijk’. Dieren kunnen elkaar tekens geven van pijn of plezier. Mensen kunnen elkaar daarnaast ook betekenissen uitleggen. Als een koe honger heeft, gaat ze gras eten. Als ze pijn heeft, gaat ze loeien. Dit zijn tekens die door de andere koeien kunnen worden overgenomen. Dieren geven dus wel tekens en kunnen tekens aan elkaar geven, maar dat is geen betekenis geven in de vorm van denken. Ter vergelijking: Als een mens trek begint te krijgen, kijkt hij bijvoorbeeld op z’n horloge om te kijken of het al etenstijd is en past vervolgens zijn gedrag daar op aan. Onze zintuigen zijn op feitelijk niveau niets meer dan een machientje dat een biochemisch proces in gang zet. De betekenis die we daar aan geven bepaalt wat we er mee doen. Dat kan, i.t.t. de reactie van een dier, tot veel verschillende uitkomsten leiden: ik ga nu meteen eten; ik wacht nog even op mijn partner, ik moet eerst nog boodschappen doen etc.
Bedreigingen: Het wonder van betekenis wordt op twee manieren bedreigd:
1. door sciëntisme, dat ervan uit gaat dat alleen de feiten tellen. Sciëntisme miskent het onderscheid tussen feiten en betekenissen. Feiten zijn toonaangevend, betekenissen worden ten onrechte genegeerd. En sciëntisme gaat er aan voorbij dat wat als feit gepresenteerd wordt ook vanzelfsprekende of verstopte betekenissen kan bevatten. Zo werd het opblazen van een gaspijplijn in het nieuws gepresenteerd als een ‘sabotagedaad’ en wordt er vaak impliciet van uit gegaan dat iedereen van mening is dat het bombarderen van burgerdoelen misdadig is.
2. door subjectivisme/ expressivisme. Subjectivisme reduceert elke mening tot een onbelangrijk smaakverschil en ontloopt hiermee de dialoog. Het gaat uit van “Ieder zijn eigen waarheid”. Daar komen we niet verder mee, want zo ontdoe je elke betekenis van zijn waarde. Of jij chocola op je brood wil of pindakaas is inderdaad niet van groot belang, maar jouw politieke voorkeur of moreel standpunt is dat wel. Van ethische opinies kun je leren, smaakverschillen zijn niet interessant. De mens is een maatschappelijk wezen, zoals Aristoteles zei. Dat betekent dat we het belang van onze persoonlijke waarheid moeten blijven uitleggen aan elkaar. Jouw waarheid en mijn waarheid kunnen niet beide waar zijn. Daarom moeten we het gesprek aangaan en blijven proberen om ons standpunt aan de ander uit te leggen.
Communicatie: Feiten zijn te kennen. Ken je ze eenmaal, dan ben je klaar. Met denken echter ben je nooit klaar. Wat is rechtvaardigheid? Wat betekent gelijkheid voor mij? Wat is gezondheid? De betekenissen die we aan dingen geven, vragen om een voortdurende uitleg en een voortdurende wisselwerking met de betekenissen die anderen er aan toe kennen. Om met Socrates (Grieks filosoof, ca. 470-399 v. Chr.) te spreken:
Stel steeds deze twee vragen:
1 Wat bedoel je/ik? Leg eens uit!
2 Klopt het ook? Hoe komen we daar achter?
Hierover met elkaar in gesprek gaan betekent de erkenning dat er iets op het spel staat. En dat betekent het accepteren en kunnen omgaan met onzekerheden. Bij feitenkennis is er over het algemeen sprake van één waarheid, maar bij het geven van betekenis (door denken) is er vrijwel altijd sprake van verschillende mogelijke waarheden. Het is dan belangrijk om samen tot consensus te komen, tot overeenstemming. Overeenstemming bereiken is niet hetzelfde als een compromis sluiten waarbij deelnemers water bij de wijn doen om bijvoorbeeld de lieve vrede te bewaren. Overeenstemming vraagt een waarachtig mee-denken en mee-onderzoeken van betekenissen. Dit vraagt om oefening. In de politiek zou daar meer nadruk op moeten komen. Zeker in het huidige tumult is ideologische onderbouwing van politiek beleid hard nodig. Naast het streven naar consensus is ruimte voor dissensus van groot belang, ruimte voor meningen die niet stroken met de jouwe; ruimte om te erkennen dat ik me vergist heb en er naast zit. Met name filosofie en kunst moeten betekenis beschermen. De aandacht moet meer gericht worden op het denkproces. Door te communiceren met anderen, door van gedachten te wisselen, kun je dat denkproces verbeteren. En je kunt dat het beste doen voordat een mening gevormd is, want een mening is het resultaat van een denkproces, en sluit het denken meestal af. Maar stap niet in de valkuil door te denken dat een unanieme mening gelijk staat aan een feitelijke waarheid. Wanneer iedereen van mening is dat de aarde plat is, wordt het ding echt niet minder rond!
Rabo Theater De Meenthe
Stationsplein 1
8331 GM, Steenwijk
0521 - 514004
Of neem contact op voor meer informatie
Filosofisch Cafe Steenwijkerland
, Steenwijk
0521 ......
