Verslag lezing Ivana Ivkovic

Filosofisch Café Steenwijkerland
op 19 november 2019

Ivana Ivkovic: “Jezelf laten zien”

In deze tijd van individualisering wordt veel waarde gehecht aan eerlijkheid. Voor de mens als persoon betekent dit een vraag om je "ware gezicht” te laten zien. Wat is dit “ware gezicht?” en welke kanttekeningen kunnen er bij dit streven geplaatst worden?

Aan de hand van de volgende drie denkers zal Ivana ingaan op genoemde vragen.

1.     De Amerikaanse socioloog Richard Sennett 1943 - heden

2.     De Duitse filosoof Friedrich Nietsche 1844 - 1900

3.     De Duits-Amerikaans joodse filosofe Hannah Arendt 1906 - 1975

Sennett bestudeert als socioloog het gedrag van mensen in openbare en publieke ruimten. Hij stelt dat de manier waarop steden er uitzien invloed heeft op het maatschappelijk verkeer aldaar. (Voorbeeld: Een pleintje met bomen nodigt uit tot een vertraging; contact met een medemens. Een rotonde spoort mensen aan om snel deze plek weer te verlaten.) De verstedelijking kwam met name op gang vanaf de 18^e eeuw ( industrialisering) en vroeg om nieuwe vormen van communiceren. In de onpersoonlijke omgeving die een stad kan zijn ontmoet de mens meer  vreemdelingen. Een vorm om hiermee om te gaan is dat men een publieke rol gaat spelen: in het openbaar ben ik iemand anders dan thuis. Ook het staatsapparaat dat vanaf die tijd ontstond speelde een publieke rol: er werd een facade opgehouden door politici. Dit leidde tot argwaan . Men begon zich af te vragen wie “de Echte mens” was achter het sociale masker. Er ontstaat een afkeer van “keeping up appaerances” en een vraag naar “authenticiteit”.

Sennett bekritiseert echter dit wegvallen van het sociale rollenspel en wijst op de gevolgen die dit kan hebben. Hij heeft het in dit kader over de “tirannie van de intimiteit”. Deze kan er toe leiden dat het publieke domein overheerst gaat worden door privé normen. Dan gaat het niet meer om  ideeën maar meer om de identiteiten van personen. Denk aan de celebrety cultuur, roddelbladen en het wegvallen van fatsoensnormen in sociale media als twitter waar mensen zogenaamd hun echte ongefilterde “IK” kunnen laten zien.

Daarnaast heeft het spelen van een publieke rol ook een bevrijdende rol: anonimiteit geeft adem, waarschuwt Sennett.

Nietsche stelt dat de mens vanaf zijn geboorte toneel speelt. De mens leert immers door te imiteren. De moderne mens is zich er van bewust dat hij een rol speelt en gaat op zoek naar de “Echte Ik”. In het denken van Nietsche betekent dit dat “het valse” niet wordt verruild voor het “echte”, maar dat we alleen maar een slechte toneelspeler worden. Volgens Nietsche hechten we in onze cultuur te veel aan een eenheid. De mens is echter niet in een eenheid onder te brengen maar bestaat uit vele drijfveren, stemmen, “zielen”. ( voorbeeld: Stem 1: Ik hou van reizen. Stem 2: Maar ik vind het ook lekker om thuis te zijn). Het Ware Zelf bestaat niet zegt hij. De mens bestaat uit vele “zelven” die zelfs met elkaar kunnen botsen.  Als iemand zegt “Ik ben nu eenmaal mezelf” is dat ijdelheid. Deze persoon speelt slechts oprechtheid als een rol en is dus eigenlijk juist niet oprecht. Deze onoprechtheid is bovendien aantrekkelijk omdat we doorgaans die rol zullen spelen die door onze omgeving het meeste gewaardeerd wordt.  Nietsche: “We moeten de veelheid/chaos in onszelf erkennen en leren om het goede masker op het goede moment op te zetten. Zo worden we goede toneelspelers.  

Hannah Arendt maakt eerst een onderscheid in: WAT we zijn ( man/vrouw, groot, klein, gekleurd, wit, rood, zwart, grijs haar etc.) en WIE we zijn.

Over WIE we zijn zegt ze het volgende: Wij zijn wat wij doen en zeggen ten overstaan van anderen. Zij noemt dit: Handelen. Dit handelen is niet alleen iets van onszelf maar er is ook iets dat als het ware door ons heen werkt als een drijvende kracht. Iets dat ons handelen aanjaagt, begeestert, inspireert ( in  spirare = in ademen/blazen) buiten onszelf om. Een proces dat onbewust plaatsvindt. Arendt noemt dit onze Daimon. Anderen kunnen mijn Daimon zien maar ikzelf niet. Zo openbaren we aan anderen wie we zijn. Interactie is dus nodig. Je moet je in de wereld begeven om gekend te worden.

Vragen en antwoorden:

• Hannah Arendt heeft ophef veroorzaakt met haar boek over Eichmann. Daarin beschrijft ze hem als een doodgewone man; niets bijzonders; geen maniak of duivel. Daarmee bagatelliseert ze zijn daden op geen enkele manier en neemt ze het ook niet voor Eichmann op. Dit is vaak verkeerd begrepen. Wat Hannah Arendt wil is laten zien dat gewone mensen tot de meest verschrikkelijke dingen in staat zijn onder bepaalde omstandigheden. We mogen nooit zo naïef zijn te geloven dat dit niet zo is.
  
  
• Als we in staat zouden zijn om allemaal ons masker af te doen zouden we dan allemaal gelijk zijn? Antwoord: Nee, er blijven machtsverhoudingen spelen en we raken in de greep van “de tirannie van de intimiteit”.( zie onder Sennett)

Vriendelijke groet,

Mieke Baneke